Ludzie opierają swoją wizję świata na określonych  założeniach,  tj.
świat jest  przyjazny  i  logiczny,
człowiek ponosi  konsekwencje  swoich działań - czyli świat jest  sprawiedliwy
myśląc o sobie, każda osoba uważa, że jest na tyle  wartościowa,  by zasługiwać na szacunek oraz szczęście.
Rozbicie się tych założeń często prowadzi u człowieka do  traumy  (patrz  Teoria Rozbitych Założeń  opracowana przez prof. Ronnie Janoff-Bulman).
Podświadome założenie, że świat jest  sprawiedliwy  i  logiczny  jest jednocześnie silną wewnętrzną  potrzebą.  Człowiek chce, by świat taki był. Dlaczego? Ponieważ dzięki temu jest on przewidywalny, czyli bezpieczny. Jeżeli postępuje się zgodnie z ustalonymi zasadami i normami, to nic złego  nie powinno  się przydarzyć. Jeżeli innej osobie przydarzyło się coś przykrego, to prawdopodobnie popełniła jakiś błąd lub zrobiła coś złego. To wewnętrzne, nieświadome podejście człowieka do oceny zjawisk.
Pierwszym naukowcem, który zbadał zjawisko przekonania ludzi o  sprawiedliwym świecie,  był  Melvin J. Lerner,  amerykański profesor psychologii na  University of Waterloo.  Jako psycholog obserwował proces leczenia osób chorych psychicznie. Jego uwagę przyciągnęło to, że personel, mimo swych kwalifikacji, obwiniał pacjentów za ich stan. Lekarzom, pielęgniarkom oraz sanitariuszom zdarzało się naigrawać ze stanu zdrowia pacjentów. Zaskoczenie w naukowcu budziło również zachowanie studentów, którym zdarzało się uwłaczać osobom biednym. Profesor Lerner doszedł do wniosku, że takie zachowanie może być odruchem obronnym umysłu,  "próbą ochrony psychiki osoby stającej twarzą w twarz z bezmiarem czyjejś nędzy i rozpaczy".  Chęć zrozumienia mechanizmu  ochrony psychiki  i zachowania tych wykształconych osób wobec ludzi doświadczonych przez życie, doprowadziła prof. Lernera do przeprowadzenia eksperymentu nad tym, co współcześnie określane jest mianem  Teorii Sprawiedliwego Świata (The Just World Theory).

Melvin J.Lerner

W 1966 roku  profesor Melvin J. Lerner  przeprowadził eksperyment zatytułowany  "Reakcja obserwatora na niewinną ofiarę: współczucie czy odrzucenie?".  Próbę badawczą stanowiło 75 osób. Zapisały się one na udział w eksperymencie, w który miano badać rzekomo  postrzeganie sygnałów emocjonalnych człowieka.  Faktycznie obserwowano w nim jednak ich nastawienie do osoby rażonej prądem.
Na początku badania uczestników podzielono na 6 osobnych grup. Eksperyment zrealizowano osobno dla każdej z nich. Uczestnicy wchodzili do pokoju oddzielonego od drugiego lustrem weneckim. Widoczny przez nie w drugim pokoju był stół z dwoma przysuniętymi do niego krzesłami oraz sprzęt wstrząsowy z przewodami elektrodowymi. Z grona osób badanych naukowiec wybierał jedną osobę i prosił, by przeszła z nim do tego drugiego pokoju. Za każdym razem wybierany był pomocnik naukowców - aktor odgrywający później rolę osoby rażonej prądem - lecz pozostali uczestnicy o tym nie wiedzieli. Taka procedura gwarantowała utożsamianie się wszystkich uczestników z "ofiarą", jako osobą "jedną z nas".
Z pokoju obserwacji widać było, jak badacz wprowadza wybraną osobę do pokoju obok, sadza na jednym z krzeseł i podłącza do niej aparaturę elektrowstrząsową. Poinformowano, że osoba ta będzie uczyła się zestawów słów czytanych przez naukowca, a gdy ich nie powtórzy ten będzie aplikował jej dawkę prądu. Zadaniem, jakie mieli realizować uczestnicy eksperymentu była ocena  sygnałów odczuwania stresu  przez "ucznia". Osoba ta próbowała nauczyć się par bezsensownych zbitek słów, a podczas pomyłek otrzymywała bolesne wstrząsy elektryczne. Reagowała na nie zarówno okrzykami, jak i wyrazami bólu i cierpienia. Oczywiście ofiara nie była rażona prądem, lecz jedynie dawała wiarygodny występ. Po zakończeniu sesji "nauki" uczestnicy badania wypełniali kwestionariusz oceny wrażenia, jakie robiła ofiara elektrowstrząsów.
Na potrzeby rozszerzenia zakresu spojrzenia na postawę osób badanych, każdej grupie przedstawiono lekko inne wprowadzenie:
pierwszej powiedziano, że jest to ostatnia sesja i więcej już nie będą oglądać sesji "nauki", czyli cierpienie "ofiary" za chwilę się skończy,
drugiej powiedziano, że to sesja środkowa i będą następne, czyli będą jeszcze oglądać cierpienie ofiary,
dwóm kolejnym grupom powiedziano, że będą następne sesje, lecz oni będą mieli możliwość wyboru w nich siły rażenia "ucznia", czyli będą mieli możliwość przerwania jej cierpienia,
piątej grupie powiedziano, że będą oglądać kilka sesji oraz że "uczeń" brał już kiedyś udział w takim badaniu, był już rażony prądem i pobiera za to wynagrodzenie,
w szóstej grupie natomiast zainscenizowano następującą sytuację: gdy "ofiara" dowiedziała się jaką rolę ma odegrać w eksperymencie zaprotestowała, mówiąc, że nie weźmie w nim udziału. Badacz namawiał ją, aby kontynuowała ze względu na pozostałych uczestników, którzy nie uzyskają zaliczenia udziału w eksperymencie, jeżeli ona odmówi wykonania przydzielonego jej zadania. Po kilku chwilach perswazji ofiara godziła się na udział, przyjmując rolę "męczennika", robiącego przysługę dla pozostałych osób.
Po obejrzeniu sesji "nauki" badani wypełniali szereg ankiet w celu opisania wrażenia, jakie robiła osoba, odgrywająca rolę ofiary. Oceniali jej osobę w trzech aspektach:

WYNIKI: Opinie i komentarze uczestników były w przeważającej mierze jednoznaczne i wyraźne, pozytywne lub negatywne. Nie było opinii niejednoznacznych, ambiwalentnych.

	Opinie najbardziej  przychylne  dla osoby rażonej prądem wyrazili członkowie grupy  mający wpływ  na siłę rażenia jej w kolejnej sesji. Czyli uczestnicy mogący wpłynąć na los "ofiary", mogący jej pomóc, oceniali ją najbardziej dla niej przyjaźnie i korzystnie.
	Oceny  mniej przychylne  ofierze wyraziły osoby  nie mające wpływu na jej los,  a tylko biernie przyglądające się jej cierpieniu. Ich negatywne oceny ukazały trudność, jaką mieli z poradzeniem sobie z widokiem niewinnego człowieka cierpiącego bez jakiejkolwiek przyczyny.
	Najbardziej  negatywną  ocenę osoby rażonej prądem wyrazili członkowie grupy szóstej, w której ofiara świadomie zgodziła się na tę bolesną rolę, kierując się dobrem wszystkich uczestników. Osoby te uznały rażenie jej prądem za uzasadnione (tłumacząc swoją opinię uzyskiwaniem przez nią słabych wyników).

Zaskakującym wynikiem niniejszego eksperymentu jest najwyższa siła odrzucenia ofiary przez grupę nr 6, gdzie ofiara działała z pobudek altruistycznych, poddała się bolesnej roli w interesie wszystkich uczestników, co powinno wzbudzić u nich szacunek, uznanie, a nawet wdzięczność. Jednak spośród wszystkich grup, to właśnie oni ocenili osobę ofiary najbardziej negatywnie. Dlaczego? Profesor Lerner wyraził w podsumowaniu wyników niniejszego eksperymentu opinię, że postawa tej grupy szczególnie silnie ukazała potrzebę wiary człowieka w dobry i  sprawiedliwy  świat. Cierpienie "męczennika", osoby dobrej, pomagającej innym zagraża tej wizji świata bardziej, niż cierpienie ludzi o mniej szlachetnych motywacjach. Dlatego wobec ofiary przyjęli oni podświadomie postawę bardziej negatywną, niż pozostali uczestnicy, by bronić swojej wiary w  sprawiedliwy  świat.
Gdy człowiek jest skonfrontowany z widokiem człowieka cierpiącego, zmuszony jest poradzić sobie jakoś z tym widokiem. Umysł musi nadać takiej sytuacji jakąś narrację, ponieważ podświadomie nie akceptuje cierpienia "za nic". Albo przyzna, że żyje w świecie  niesprawiedliwym,  w którym niewinni ludzie mogą cierpieć, albo uzna, że żyje w świecie jednak  sprawiedliwym,  ponieważ wydarzyło się coś, co tłumaczy dane cierpienie. Wytłumaczeniem cierpienia może być postawa  ofiary,  która w jakiś sposób sobie na to "zasłużyła" i jest winna swemu cierpieniu. Fakt dewaluacji i złej oceny ofiary w niniejszym eksperymencie ukazuje siłę mechanizmu broniącego podświadomej potrzeby, by świat był  sprawiedliwy.  Człowiekowi trudno jest zaakceptować fakt, że inna osoba może cierpieć bez przyczyny. Określenie przez człowieka "przyczyny" pozwala mu zaakceptować cierpienie innych ludzi.  Innymi słowy,  jeżeli ofiara jest "taka", to sama sobie jest winna.  Mechanizm  przypisywania winy ofierze  szczegółowo zbadała profesor  University of Massachusetts  Ronnie Janoff-Bulman  (kolejne eksperymenty).

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
M.J.Lerner, C.H.Simmons, 1966 "Observer's Reaction to the 'Innocent Victim': Compassion or Rejection?" Journal of Personality and Social Psychology, 4, v. 2.
M.J.Lerner, D.T.Miller, 1978, "Just world research and the attribution process: Looking back and ahead", Psychological Bulletin, 85(5), 1030-1051
M.J.Lerner, 1980 "The Belief in a Just World", New York: Plenum Press

Ronnie Janoff-Bulman

Profesor  Ronnie Janoff-Bulman  przeprowadziła w roku 1985 eksperyment weryfikujący ocenianie przez człowieka  przyczyn  zaistniałego zdarzenia. Próbę badawczą stanowiło 48 osób (24 kobiet i 24 mężczyzn). Dano im do przeczytania historię kobiety poznającej nowego mężczyznę. Historię tę opowiadała sama bohaterka opowieści. Obydwoje będąc studentami poznali się u koleżanki (Susan), w jej pokoju w akademiku. W trójkę miło spędzili czas, napili się po lampce wina, rozmawiali, dobrze się bawili, a następnie bohaterka opowieści wyszła od koleżanki w towarzystwie nowego kolegi. Wszyscy uczestnicy czytali identyczną relację, lecz z innym zakończeniem. Jednej połowie przedstawiono zakończenie brzmiące  "Następnie mnie zgwałcił",  drugiej połowie przedstawiono zakończenie  "Następnie zabrał mnie do domu".  Po przeczytaniu scenariusza poproszono uczestników o dokonanie oceny prawdopodobieństwa wystąpienia czterech możliwych zakończeń opisanej sytuacji:

Badanych poproszono o oszacowanie, jakie byłyby ich przewidywania, gdyby nie znali zakończenia. Uczestnicy odpowiadali wykorzystując 11-stopniową skalę pomiędzy "wcale nie jest prawdopodobne - jest bardzo prawdopodobne".
WYNIKI:
Żadna z osób badanych nie wybrała, jako najbardziej prawdopodobnego zakończenia historii,  "uwiedzenie mężczyzny przez dziewczynę"  oraz  "pobicia kobiety przez mężczyznę".
Osoby czytające historię kończącą się neutralnie, wspólnym pójściem pary do domu, w większości wybrali jako najbardziej prawdopodobne zakończenie historii  "zabranie dziewczyny przez mężczyznę do domu".
Osoby czytające historię kończącą się gwałtem w większości wybrały  "zgwałcenie kobiety przez mężczyznę",  jako najbardziej prawdopodobne zakończenie danej historii.
Co te wyniki eksperymentu oznaczają?
1. Po pierwsze, znając zakończenie historii człowiek inaczej interpretuje poprzedzające je zachowanie ludzi. Wiedząc jaki będzie finał sytuacji podświadomie przypisuje przyczyny takiego zakończenia działaniom poszczególnych osób. Dlatego tak wielu ludzi słysząc o tragedii, odruchowo przypisuje winę ofierze.
2. Po drugie, osoby znające sposób zakończenia się historii, nawet w sytuacji bycia zmuszonym do racjonalnej oceny prawdopodobieństwa wystąpienia innego zakończenia, wybierały zakończenie przez nich poznane. Czyli znany im finał wywarł wpływ na możliwość racjonalnej oceny postawy ludzi. Wiedząc jak kończy się historia, umysł człowieka ma trudność z wyobrażeniem sobie, że dana historia mogłaby zakończyć się inaczej. Umysł jest przekonany, że zachowanie osób biorących w niej udział determinuje głównie to jedno zakończenie.
Eksperyment potwierdził fakt, że człowiek słysząc o przypadku gwałtu ma tendencję do przypisywania winy ofierze. Profesor Ronnie Janoff-Bulman postanowiła sprawdzić jakie w człowieku powstają opinie na temat ofiary.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
R.Janoff-Bulman, C.Timko, L.Carli, 1985 "Cognitive biases in blaming the victim", Journal of Experimental Social Psychology, 21(2), 161-177

Ronnie Janoff-Bulman

Profesor  Ronnie Janoff-Bulman  przeprowadziła kolejny eksperyment, w którym zweryfikowała opinie ludzi na temat ofiary. Uczestnicy eksperymentów numer 1 i 2 nie powtarzali się. Próbę badawczą drugiego eksperymentu stanowiło 80 osób (40 kobiet i 40 mężczyzn). Dano im do przeczytania tę samą relację kobiety, co w pierwszym eksperymencie i tu również jednej połowie przedstawiono zakończenie zawierające gwałt, a drugiej pójście pary do jego domu. Po przeczytaniu relacji poproszono uczestników o wyrażenie zakresu swojego zgadzania lub nie zgadzania się z 10 wypowiedziami oceniającymi kobietę. Użyto 11-punktowej skali z punktami końcowymi:  całkowicie się nie zgadzam  oraz  całkowicie się zgadzam. Badanym postawiono do oceny opinie na temat bohaterki w dwóch obszarach:
ZACHOWANIE: np. powinna wiedzieć, że nie należy samej z nim iść ; powinna była nalegać, aby odprowadził ją do domu ; Bob napił się wina, dlatego nie powinna opuszczać z nim pokoju Susan ; nie powinna pójść z nim do jego domu.
CHARAKTER: np. nie jest wystarczająco asertywna, wydaje się, że nie jest w stanie powiedzieć "nie" ; nie jest wystarczająco pewna siebie, przesadnie troszczy się o okazywanie szacunku innym ludziom ; źle ocenia sytuacje, wygląda na to, że nie widzi, co naprawdę się dzieje ; jest typem kobiety, która łatwo ulega mężczyznom, oni są w stanie wpłynąć na nią tak, by robiła rzeczy, których wcale nie chce robić ; jest naiwna i nie wydaje się, by była w stanie o siebie zadbać, zbyt łatwo ufa ludziom.
WYNIKI:
Osoby badane, które przeczytały historię kończącą się gwałtem, bardziej negatywnie oceniały zachowanie i charakter kobiety, niż osoby czytające historię z zakończeniem neutralnym. Co ciekawe, w swoich krytycznych opiniach osoby te bardziej surowo oceniały jej zachowanie, niż cechy charakteru.
W drugiej grupie uczestników, którzy czytali zakończenie neutralne, nie było różnicy w natężeniu oceny zachowania i charakteru, i były one bardziej przyjazne kobiecie.
Eksperyment ten potwierdził wynik pierwszej edycji, że ocena zachowania innych ludzi zależy od tego, jak kończą się ich działania. Kiedy kończą się dobrze, to ocena jest dla nich neutralna lub korzystna. Kiedy sytuacja kończy się źle, to ocena jest negatywna, przypisująca przyczyny ich zachowaniu. Eksperyment wykazał, że w negatywnej ocenie ofiary ludzie skupiają się właśnie na krytyce jej zachowania.
Profesor Ronnie Janoff-Bulman postanowiła zweryfikować w kolejnym eksperymencie, zdolność człowieka do obiektywnej oceny zachowania ofiary, kiedy będzie zaangażowany do bardziej szczegółowej analizy przebiegu sytuacji.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
R.Janoff-Bulman, C.Timko, L.Carli, 1985 "Cognitive biases in blaming the victim", Journal of Experimental Social Psychology, 21(2), 161-177

Ronnie Janoff-Bulman

Profesor  Ronnie Janoff-Bulman  przeprowadziła trzeci eksperyment, w którym zweryfikowała zdolność człowieka do obiektywnej oceny zachowania ofiary, kiedy bardziej szczegółowo poznał i przemyślał zaistniałą sytuację. Dodatkowo, by osłabić powiązanie między zakończeniem a poprzedzającym je zachowaniem ofiary, część osób badanych miała pisemnie uzasadnić możliwość wystąpienia innego zakończenia.
Próbę badawczą stanowiły 172 osoby (65 mężczyzn i 107 kobiet) studiujące na uczelni wyższej. Dano im do przeczytania ten sam scenariusz, co w poprzednich dwóch eksperymentach, jednak napisany w trzeciej osobie  .  Uczestników również podzielono na dwie grupy i - podobnie jak w poprzednich edycjach - przedstawiono im inne zakończenia historii (kobieta została zgwałcona; mężczyzna zabrał ją do domu). Po przeczytaniu przez nich scenariusza poproszono, by opisali wyjaśnienie, jak opisane zdarzenia mogły doprowadzić do określonego zakończenia, z tymże:

	połowę poproszono o wskazanie konkretnych zachowań bohaterów scenariusza, które wyjaśniłyby doprowadzenie do zakończenia takiego, jakie im przedstawiono,
	drugą połowę osób badanych poproszono, by rozważyli możliwość innego zakończenia tej historii (jeżeli znali zakończenie z gwałtem, rozważali możliwość zabrania dziewczyny do domu i odwrotnie) i by pisemnie wskazali konkretne zachowania kobiety i mężczyzny, które wyjaśniłyby jak opisane zdarzenia mogły doprowadzić do tego innego zakończenia.

WYNIKI: Osoby, które wskazywały zachowania tłumaczące przedstawione im zakończenie historii  "zabrania kobiety przez mężczyznę do domu"  nie miały problemu z ich wskazaniem. Bez problemu wskazali zachowania kobiety, które wpłynęły na takie pozytywne zakończenie. Podobnie osoby, którym przedstawiono zakończenie  "gwałtem"  łatwo wskazały, które zachowania ofiary do tego doprowadziły. Eksperyment potwierdził w ten sposób wyniki uzyskane we wcześniejszych dwóch edycjach, że te same zachowania są odbierane odmiennie, w zależności od tego, co daną osobę spotyka. Znając zakończenie sytuacji człowiek bez problemu wskaże, które zachowania do niego doprowadziły.
W grupie uczestników mających wyjaśnić ewentualne  inne zakończenie,  wszyscy, zarówno ci, co przeczytali scenariusz kończący się  gwałtem,  jak i ci, co tylko hipotetycznie rozważali takie zakończenie się historii, uznali takie zakończenie za najbardziej prawdopodobne. Osoby te, nawet proszone o to, nie potrafiły zignorować znanego sobie zakończenia i ocenić obiektywnie zachowań je poprzedzających. Profesor Janoff-Bulman skomentowała ten wynik słowami:  "Wydaje się, że zjawisko gwałtu jest tematem szczególnie ostrym i pobudzającym emocje. Taki rodzaj zakończenia historii bardzo silnie wpływa na umiejętność racjonalnego wnioskowania. (...) Obraz dla ofiar jest ponury. Nawet zmuszenie człowieka do rozważenia innego zakończenia sytuacji nie ogranicza obwiniania przez niego ofiary".  Człowiek potrzebuje wierzyć, że świat jest  sprawiedliwy.  Niewinna ofiara zaburza ten obraz, dlatego odruchowo człowiek niszczy  niewinność  ofiary.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
R.Janoff-Bulman, C.Timko, L.Carli, 1985 "Cognitive biases in blaming the victim", Journal of Experimental Social Psychology, 21(2), 161-177

Na podstawie badań  Melvina J. Lernera  oraz  Ronnie Janoff-Bulman  można wywnioskować, że ludzie czują potrzebę wiary w  sprawiedliwy świat,  gdzie dobre rzeczy przytrafiają się ludziom dobrym, a złe ludziom złym. Takie podświadome założenie i przekonanie jest podstawą mechanizmu radzenia sobie z rzeczywistością. Daje ono człowiekowi poczucie bezpieczeństwa i spokój życia. Wiara w  sprawiedliwy świat  i obwinianie (odrzucanie) ofiar stanowi formę reakcji obronnej człowieka na wystąpienie zaskakującej, trudnej dla niego do zrozumienia tragedii i cierpienia innej osoby.
Gdy człowiek staje w obliczu niesprawiedliwości, jego pierwszym odruchem jest próba jej złagodzenia. Jeśli może pomóc ofierze, to chętnie to czyni. Jeśli nie może i czuje się bezradny, umysł automatycznie szuka wyjaśnienia zaistniałej sytuacji, by poradzić sobie z obrazem zaprzeczającym przekonaniu, że  świat jest sprawiedliwy.  Szuka przyczyn, by przekonać samego siebie, że świat jednak nie jest tak niesprawiedliwy, jak się wydaje. Przekonuje sam siebie, że ofiara  "coś musiała zrobić",  by  "zasłużyć"  na taką sytuację. Innymi słowy, człowiek dostosowuje obraz ofiary do swojej wizji i wiary w  sprawiedliwy świat.  To podstawowy mechanizm psychologiczny, prowadzący do obwiniania ofiar.
Fenomen  sprawiedliwego świata  jest  błędem poznawczym,  który daje ludziom poczucie bezpieczeństwa, przewidywalności i kontroli nad tym, co ich spotyka. Wiara w to, że ludzie dostają to, na co zasługują motywuje do pracy nad sobą i bycia dobrym. Ryzyko "rozbicia" tego założenia budzi w człowieku trwogę i uruchamia odruch obronny w postaci znalezienia odpowiedniego wyjaśnienia sytuacji, np.  "ofiara była nieuważna, dlatego to ją spotkało".  Wiara w  sprawiedliwy świat  chroni człowieka przed lękiem, że mogłoby mu przytrafić się coś tak samo złego.
W świecie biznesu mechanizm ten również bywa uruchamiany w umysłach pracowników. Dzieje się to w momentach, kiedy innej osobie z ich grona przydarza się trudna sytuacja, jaka mogłaby przytrafić się każdemu z nich. Przykładowo pracownikowi udzielono kary lub wręczono wypowiedzenie, czego przyczyny nie są dla wszystkich oczywiste. Nie rozumiejąc przyczyn, dlaczego komuś przytrafia się coś tak negatywnego, umysł odczuwa zagrożenie i aby go zniwelować próbuje jakoś tę sytuację sobie wytłumaczyć. Albo odrzuci przełożonego, jako osobę niesprawiedliwą, albo pracownika, jako osobę, która jakoś sobie na to "zasłużyła". W każdym wariancie umysł takiego obserwatora będzie czuł potrzebę omawiania tej sytuacji z innymi członkami zespołu, by upewnić się, że prawidłowo zdefiniował przyczyny kary lub wypowiedzenia, a to tworzy w firmie wyłącznie ferment. Psychologię zarządzania personelem omawiamy podczas szkoleń.

Opracował: Tomasz Krawczyk

• - wersja PDF (402 kb)

Napisz do mnie

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
M.J.Lerner, C.H.Simmons, 1966 "Observer's Reaction to the 'Innocent Victim': Compassion or Rejection?" Journal of Personality and Social Psychology, 4, v. 2.
M.J.Lerner, D.T.Miller, 1978, "Just world research and the attribution process: Looking back and ahead", Psychological Bulletin, 85(5), 1030-1051
M.J.Lerner, 1980 "The Belief in a Just World", New York: Plenum Press
R.Janoff-Bulman, C.Timko, L.Carli, 1985 "Cognitive biases in blaming the victim", Journal of Experimental Social Psychology, 21(2), 161-177