prof. Henri Tajfel

      W 1970 roku prof. Henri Tajfel z Uniwersytetu w Bristolu w Wielkiej Brytanii, przeprowadził dwa eksperymenty badające nastawienie człowieka wobec innych grup.
      W pierwszym eksperymencie próba badawcza składała się z 16 chłopców w wieku 14-15 lat. Wszyscy znali się ze sobą, gdyż uczęszczali do tej samej szkoły w Bristolu. Na początku chłopcom powiedziano, że zbadana będzie ich zdolność wizualnej oceny liczb. Na ekranie pokazano czterdzieści grup liczb o różnej wartości, a chłopcy mieli zapisać ich szacunkowe sumy. Po sprawdzeniu ocen powiedziano im, że zostaną podzieleni na dwie 8-osobowe grupy, zgodnie z ich umiejętnościami wizualnej oceny liczb. W rzeczywistości jednak grupowanie było całkowicie przypadkowe, a inscenizacja rzekomej oceny i podziału według kryteriów, miała na celu wytworzenie poczucia tożsamości z własną grupą.
      Grupy umieszczono w oddzielnych pomieszczeniach. Chłopcom wręczono matryce z liczbami, na podstawie których mieli przyznawać prawdziwe pieniądze poszczególnym uczestnikom badania (nie mogli tylko przyznawać ich samym sobie). Chłopcom nadano numery, którymi w tej części badania posługiwano się zamiast imion. Dzięki temu, podejmując decyzję o przyznaniu kwoty, chłopcy nie wiedzieli, komu ją przydzielają (w ten sposób uniknięto wpływu personalnej sympatii na dokonywanie wyboru). Były trzy serie podejmowania decyzji:
- wybór we własnej grupie: górny i dolny rząd matrycy dotyczył członków własnej grupy chłopca
- wybór w innej grupie: górny i dolny rząd matrycy dotyczył członków innej grupy
- wybór między grupami: górny wiersz dotyczył chłopca z własnej grupy, a drugi chłopca z innej grupy (ta decyzja ukazywała stosunek do drugiej grupy, czyli była w badaniu kluczowa).
WYNIKI: Prof. Tajfel w raporcie z badania napisał, że w pierwszym eksperymencie  "zdecydowana większość"  chłopców przyznawała więcej pieniędzy osobom z własnej grupy. Czyli większość kierowała się strategią  jak największego zysku  dla swojej grupy.
      W drugim eksperymencie próba badawcza składała się z 48 chłopców również w wieku 14-15 lat, z tej samej szkoły w Bristolu. Chłopcom pokazano fotografie obrazów  Paula Klee  i  Wassily'ego Kandinsky'ego,  nieoznaczone nazwiskami malarzy i poproszono o wskazanie, który z obrazów bardziej się podoba. Następnie połowę chłopców przydzielono do grupy  Klee,  a drugą połowę do grupy  Kandinsky'ego,  tworząc poczucie tożsamości z grupą.
      W tej edycji prof. Tajfel zmodyfikował matryce, chcąc zrozumieć i zweryfikować charakter strategii  jak największego zysku. Górna linijka matrycy wskazywała kwoty przydzielane chłopcom z własnej grupy, natomiast kwota znajdująca się pod nią - w linijce niżej - przydzielana była automatycznie chłopcu z grupy drugiej. Analiza matrycy ukazuje, że przydzielając swojej grupie największą kwotę, druga grupa otrzymywała również wysoką nagrodę, jednak wyższą od naszej (to wybór  "maksymalnego wspólnego zysku").  Po środku tabeli znajdują się liczby, które umożliwiały przydzielenie każdej grupie takiej samej kwoty (13 lub 17 - to wybór  "sprawiedliwy").  Po lewej stronie tabel znajdują się kwoty najniższe dla obydwu grup, lecz jednocześnie z największą różnicą na korzyść własnej grupy (to strategia  "wygrania z grupą przeciwną").
WYNIKI: Wyniki drugiego eksperymentu, w ocenie samego prof. Henri Tajfela, były uderzające. Praktycznie wszyscy chłopcy wybierali opcję, w której ich grupa nie zdobywała najwięcej pieniędzy. Wybierano opcję, w której własna grupa zdobywała więcej od drugiej grupy i różnica ta była największa. Analizując matryce, wybierali rubryki po lewej, czyli opcję najmniejszego własnego zarobku. Oznacza to, że większość chłopców nie kierowała się już strategią  jak największego zysku  dla swojej grupy, a strategią  wygrania  z drugą grupą.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
Henri Tajfel "Experiments in intergroup discrimination", American Psychological Association, 2001
European Association of Social Psychology "Henri Tajfel Medal"
Psych Tutor "Experiments in Intergroup Discrimination - Tajfel (1970)"
AS Psychology "Experiments in Intergroup Discrimination - H.Tajfel (1970)"
Explorable "Intergroup Discrimination"
Blog Psychology Wordpress "Henri Tajfel's Experiments on Intergroup Discrimination (1970)"
Simply Psychology "Social Identity Theory"
Henri Tajfel "Experiments in Intergroup Discrimination", Scientific American 1970, Vol. 223, No. 5, 96-103

      Jednym z pięciu priorytetów pracy części mózgu zwanej  prążkowiem  jest zapewnienie sobie władzy i dobrej samooceny w porównaniu z innymi ludźmi. By móc się porównać człowiek automatycznie przypisuje inne osoby do określonych grup społecznych. W efekcie przynależność do grupy kształtuje część tożsamości. Aby poprawić swój wizerunek człowiek podbija we własnych oczach wizerunek grupy, do której należy i zaniża wizerunek innych grup. Eksperymenty Tajfela z udziałem młodych ludzi ukazały naturalne, głęboko zakorzenione, podświadome mechanizmy kształtujące stosunek do ludzi zaklasyfikowanych do innej grupy, niż moja.

Co eksperymenty prof. H.Tajfela mówią o postawie człowieka wobec innych ludzi?

      Według Tajfela proces  dyskryminacji  międzygrupowej ma trzy etapy:
1. Kategoryzacja społeczna - człowiek widzi świat ludzi jako zbiór grup społecznych i przypisuje poszczególne osoby do konkretnych grup.
2. Identyfikacja społeczna - człowiek automatycznie identyfikuje się z wybranymi grupami społecznymi, nabiera ich tożsamości, dostosowuje się do ich norm i odgrywa typową dla nich rolę. Identyfikacja z grupą ma znaczenie emocjonalne. Stosunek do grupy, do której się należy jest tożsamy ze stosunkiem do siebie samego, a samoocena staje się ściśle powiązana z oceną własnej grupy.
3. Porównanie społeczne - człowiek porównuje różne grupy społeczne. W przypadku grup, do których należy koncentruje się na cechach, które go z nimi łączą. W przypadku grup, do których nie należy koncentruje się na cechach, które go z nimi różnią. To wewnętrzny mechanizm uruchamiający ślepą tolerancję wobec  "swoich" i dyskryminację wobec  "obcych". Gdy ktoś z własnej grupy zrobi coś złego, człowiek ma tendencję do tłumaczenia jego zachowania czynnikami zewnętrznymi, czyli wpływem sytuacji (nie pomógł, bo mu się śpieszyło, nie zauważył, itp.). Gdy to samo zrobi osoba z innej grupy, człowiek ma tendencję do tłumaczenia jej zachowania czynnikami wewnętrznymi (jest osobą złą, bezduszną) - patrz  teoria atrybucji

      Powyższy opis pozwala zrozumieć mechanizm  uprzedzeń  i  dyskryminacji.  Konkurencja i wrogość między grupami nie jest zatem tylko kwestią konkurowania o zasoby, ale także wynikiem konkurujących tożsamości. Badania Tajfela pokazały, że tendencja do postrzegania świata w kategoriach  my  vs.  oni  jest bardzo silna. Nawet ludzie podzieleni na przypadkowe grupy, na podstawie mało istotnych cech (tj. rodzaj obrazów, jakie im się podobają) lub kompletnie przypadkowych incydentów (np. rzut monetą), już po chwili przejawiają zachowania faworyzujące członków swojej grupy i dyskryminujące członków grupy obcej.

Jak zapewnić integrację i zgodną współpracę zespołu ludzi?
Co wyniki eksperymentów Tajfela oznaczają dla skuteczności negocjacji?
Tematy te omawiamy podczas  szkoleń.

Napisz do mnie

Philip Zimbardo

      Profesor wydziału psychologii Uniwersytetu Stanforda Philip Zimbardo był zainteresowany skłonnością strażników więziennych do przemocy wobec więźniów. Interesowała go odpowiedź na pytanie, co odpowiada za występowanie negatywnych, a nawet agresywnych i sadystycznych zachowań u ludzi.
Czy ludźmi znęcającymi się nad innymi osobami kierują sadystyczne skłonności, czy raczej stymuluje ich otoczenie w jakim przebywają?
Czy niekarany młody człowiek, tylko dlatego, że jest odpowiedzialny za "porządek" i "realizację zadania", może upokarzać innych ludzi, a nawet znęcać się nad nimi?
Czy skłonność do znęcania wynika z cech wrodzonych, czy ze środowiska, w jakim się przebywa?
      W roku 1971 przeprowadził eksperyment odwzorowujący funkcjonowanie prawdziwego więzienia. Symulacja, w której zarówno strażnikami, jak i więźniami były osoby "z ulicy", miała pokazać mu procesy tworzenia się mechanizmów wspólnego funkcjonowania ludzi.
      Uzyskane wnioski są interesujące dla funkcjonowania wszystkich grup ludzi ze sobą współpracujących. Czyli dla każdego biznesowego przedsiębiorstwa.

      Więzienie urządzono w piwnicach wydziału psychologii Uniwersytetu Stanforda. W prasie opublikowano ogłoszenie, w którym ochotnikom zaoferowano wynagrodzenie 15$ za każdy dzień udziału w projekcie. W doborze uczestników kierowano się ich zdrowiem psychicznym, brakiem uzależnienia od narkotyków oraz brakiem kryminalnej przeszłości. Wybrano 24 studentów z Kanady i Stanów Zjednoczonych.
      Uczestnicy losowali rolę (więzień-strażnik), jaką będą odgrywali w eksperymencie. Strażnicy ubrani byli w koszulę w kolorze khaki, posiadali pałki policyjne i okulary przeciwsłoneczne. Więźniów ubrano w długie białe koszule z numerem identyfikacyjnym po obu stronach oraz czapkę z damskiej pończochy (taki strój miał powodować poczucie upokorzenia). Więzienie pozbawione było okien i zegarów. Więźniowie i strażnicy byli nagrywani, a rozmowy więźniów były podsłuchiwane. Więźniowie otrzymywali minimalne racje żywnościowe. 9 strażników pracowało trójkami w czasie ośmiogodzinnych zmian, z możliwością wezwania pozostałych uczestników jako wsparcie. W trzech celach (o wymiarach 1.8 na 2.7 m) przebywało 9 więźniów (po 3 osoby).
      W pierwszym dniu eksperymentu, do domów osób odgrywających rolę więźnia przybyła policja (współpracująca z badaczami), postawiła im zarzuty włamania i napadu z bronią w ręku, aresztowała i skutych kajdankami odwiozła do komisariatu. Na miejscu ich spisano, zdjęto odciski palców, przewiązano oczy i zamknięto w celi. Następnie, już jako więźniów, przewieziono do więzienia (przygotowanego w piwnicach uniwersytetu), gdzie ich dokładnie przeszukano, rozebrano do naga, poddano procesowi odwszenia, a u nogi umocowano łańcuch zapięty na kłódkę.
      Nikt nie był informowany, jak powinien się zachowywać. Określono jedynie zasady, jakie mają panować w więzieniu. Strażnikom wskazano konieczność pozbawienia więźniów prywatności, odebrania im podstawowych praw, utrzymania porządku i uniknięcia czyjejkolwiek ucieczki. Zakazano używania przemocy fizycznej (strażnicy mieli zakaz bicia więźniów). W przypadku ucieczki więźniów eksperyment miał zostać zakończony. Więźniowie musieli zwracać się do strażników formułą "Panie oficerze penitencjarny", a do siebie jedynie po numerze identyfikacyjnym.
      Początkowo więźniowie nie traktowali strażników poważnie. Chętnie manifestowali swoją niezależność. Strażnicy starając się zapewnić porządek karali więźniów koniecznością robienia pompek. Kara z pozoru niegroźna stała się z czasem metodą poniżania więźnia, np. poprzez stawianie na nim nogi lub siadanie na nim przez innego więźnia. Strażnicy często zarządzali zbiórki więźniów i ich odliczanie, co było doskonałym sposobem na okazywanie swojej władzy. Drugiego dnia eksperymentu więźniowie podjęli bunt (zabarykadowali się w celach, zdjęli pończochy z głów, zerwali numery identyfikacyjne i drwili ze strażników). Ci wezwali do pomocy nocną zmianę i razem podjęli się stłumienia buntu. Zaatakowali więźniów gaśnicami, rozebrali ich do naga, zmuszali do robienia pompek, odmówili im posiłków i poduszek, wszystkie łóżka wynieśli na korytarz, a prowodyra buntu umieścili w izolatce. Od tego momentu zaczęły się regularne napastowania i zastraszanie osadzonych.
      Utworzono "celę uprzywilejowanych", w której zapewniono łóżka, koce, lepsze posiłki, odebrane wcześniej ubrania i pozwolono myć zęby oraz brać kąpiel. Strażnicy stali się dla więźniów bardziej surowi. Możliwość wyjścia do toalety zależała od ich humoru. W nocy kazano więźniom korzystać z wiader znajdujących się w celach. Więźniowie poczuli się zdezorientowani. Jeden z nich powiedział, że "to chyba nie jest eksperyment, tylko prawdziwe więzienie" i takie poczucie umocniło się wśród wszystkich więźniów. Powstali "my" i "oni". Strażnicy byli zjednoczeni w obliczu zagrożenia, więźniowie byli rozbici i nieufni nawet wobec siebie nawzajem. Więźniowie podejrzewali siebie nawzajem o współpracę ze strażnikami, widząc w nich oprawców. Zaczęli przejawiać zachowania charakterystyczne dla prawdziwych skazańców: donosili na siebie strażnikom, restrykcyjnie przestrzegali panujących w więzieniu reguł, bali się kar za ich złamanie. Niektórzy zaczęli jawnie współpracować ze strażnikami przeciwko nieposłusznym więźniom.

Relacja
z przebiegu eksperymentu
1m 34s

      Kolejnego dnia strażnicy podsłuchali więźniów omawiających plan ucieczki (ktoś z zewnątrz miał wtargnąć do więzienia i ich uwolnić) i postanowili go im udaremnić. Wszystkim więźniom kazali się rozebrać, założyli im na głowy worki, skuli i przetransportowali do innego budynku. Po niedoszłym "odbiciu" strażnicy nasilili represje. Zmuszali więźniów do czyszczenia muszli toaletowych, robienia pompek, pajacyków i odliczeń, które przeciągały się nawet do kilku godzin.
      Mimo zaplanowania trwania eksperymentu na 14 dni, już szóstego dnia jego trwania prof. Zimbardo przerwał go i zakończył. Główną przyczyną przedwczesnego ukończenia było coraz bardziej negatywne zachowanie strażników (m.in. zmuszanie więźniów do symulowania czynności seksualnych). Ponadto otoczenie profesora (w tym późniejsza jego żona) formułowało krytyczne uwagi wobec eksperymentu (negatywny wpływ na psychikę uczestników, oderwanie od realiów, itp.). Te sześć dni zapisało się jednak w podręcznikach psychologii, jako ilustracja psychologicznych mechanizmów działających w każdym człowieku.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
UK Essays "Theories of Authority: Milgram and Zimbardo's Experiments", 23.09.2019
Osobista relacja prof.Philipa Zimbardo "Stanford Prison Experiment"

      Osobami odgrywającymi rolę strażników i więźniów byli studenci, czyli osoby, które nie wniosły do eksperymentu "cech strażników więziennych", czy "cech ludzi zniewolonych", a raczej cechy i sposób życia młodych ludzi. Jednak 90% rozmów między więźniami dotyczyło doli ich więziennego życia, a tylko 10% zajmowały tematy o życiu poza kratkami. Podobnie strażnicy omawiali głównie problemy związane ze swoją "pracą". Tzw. "monotematyczność", skupienie na swojej roli, swoim zadaniu, swoich trudnościach występuje w każdej grupie ludzi (np. w firmie). Zaburza ona obiektywność ocen.

Jak zarządzać, by uniknąć podziału na "my" i "oni"?
Temat ten omawiamy podczas  szkoleń.

Napisz do mnie

Muzafer Sherif

      Prof. Muzafer Sherif  (1906-1988), amerykański psycholog tureckiego pochodzenia, badał zjawisko konfliktów między grupami ludźmi. Latem 1954 r. przeprowadził eksperyment, którego celem było zbadanie, czy nowo utworzone grupy 12-letnich chłopców, którym dano czas na uformowanie odmiennych tożsamości, będą ze sobą współpracować, czy też rywalizować. Interesowało go czy pojawi się poczucie wrogości wobec "innych", podzielane przez wszystkich członków obu grup.
      Eksperyment został podzielony na III etapy:
1. Uformowanie autonomii i tożsamości grup.
2. Wprowadzenie rywalizacji między grupami.
3. Pojednanie i integracja grup.

      Sherif przeprowadził eksperyment latem 1954 r. w obozie skautów, w parku stanowym Robbers Cave (Jaskinia Zbójców), niedaleko miasteczka Watonga w stanie Oklahoma. Spośród rodzin mieszkających w okolicy wybrał dwudziestu dwóch chłopców w wieku 11-12 lat, którzy się nie znali, mieli dobre wyniki w szkole i nie mieli historii złego zachowania. Podzielił ich na dwie nieróżniące się zasadniczo grupy i przewiózł do obozu skautów Jaskinia Zbójców. Chłopcy mieli spędzić czas na zwykłym obozie letnim, nie wiedząc, że przy okazji biorą udział w eksperymencie.
      Przez kilka pierwszych dni grupy nie miały ze sobą kontaktu, obozowały daleko od siebie i nie wiedziały o istnieniu innej, podobnej grupy chłopców. Dano im czas na utożsamienie się ze swoją grupą, wytworzenie wewnętrznej więzi, solidarności, hierarchii, wytworzenie norm funkcjonowania grupy i stworzenie silnego poczucia przynależności. Uczestnicy odkrywali teren, spędzali czas na wspólnych zabawach, pływaniu i dłuższych pieszych wędrówkach. W tym czasie obie grupy wybrały sobie nazwy (Orłów i Grzechotników), uszyły własne flagi i wyłoniły przywództwo. Po fazie wstępnej rozpoczął się kluczowy etap eksperymentu.
      W drugim tygodniu okazało się, że istnieje inna grupa. Od początku każda grupa była defensywna w stosunku do drugiej. Badacze organizowali zadania, konkursy i gry, w których grupy ze sobą rywalizowały o nagrody, np. puchar dla drużyny, scyzoryk dla każdego członka grupy, itp. Planowano rozgrywki w taki sposób, by za każdym razem zwycięstwo jednego zespołu wiązało się z brakiem nagrody dla drugiego zespołu. Grupy zaczęły traktować się wrogo. Chłopcy odmówili wspólnego spożywania posiłków. Zaczęli wyolbrzymiać sukcesy swojej grupy i pomniejszać wyniki grupy przeciwnej. Każda kolejna sytuacja konfliktowa podnosiła między grupami poziom wrogości i agresji. Po jednym z przegranych konkursów Orły wykradły i podpaliły proporzec rywali, a Grzechotniki w odwecie zdemolowały chatę Orłów. Pojawiły się pierwsze bójki i rasistowskie wyzwiska. Gdy badacze poprosili uczestników o dokonanie ocen obu grup, chłopcy zgodnie zmieszali z błotem drużynę rywali, a wysoko ocenili swoją grupę.
      Ostatnia faza eksperymentu to (po chwilowym odseparowaniu) ponowne spotkanie grup i ich zintegrowanie. Tym razem zadania narzucone przez badaczy wymagały współpracy. Zorganizowano mecz koszykówki z innym obozem, wyłaniając drużynę z obu grup. Grupy zjednoczyły się przeciwko "wspólnemu wrogowi", czyli obcemu obozowi, ale tylko do czasu zakończenia meczu. Sherif zorganizował również wspólne przyjęcie dla obydwu grup, z zabawami bez konkurowania między sobą, które jednak przekształciły się w "bitwę" z użyciem ciastek jako "pocisków". Stan wrogości nie był łatwy do wyeliminowania.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
S.Gaertner, J.F.Dovidio, B.S.Banker, M.Houlette, K.Johnson, E.A.McGlynn, "Reducing intergroup conflict: From superordinate goals to decategorization, recategorization, and mutual differentiation.", Group Dynamics Theory Research and Practice, 2000 (4)(1), str. 98-114
Saul McLeod "Robbers Cave Experiment", Simply Psychology 2008
Maria Konnikova "Revisiting Robbers Cave: The easy spontaneity of intergroup conflict", Scientific American, Literally Psyched, 05.09.2012
Elizabeth Hopper "What Was the Robbers Cave Experiment in Psychology?", ThoughtCo., 21.11.2019

      Sherifowi udało się skutecznie zredukować konflikt między grupami poprzez cele nadrzędne, których osiągnięcie wymagało współpracy między grupami np. holowanie rzekomo zepsutego samochodu obozowego, z czym każda grupa oddzielnie nie mogłaby sobie poradzić. Jednak dopiero poczucie zagrożenia dla obydwu grup, o które Orły i Grzechotniki nie mogły się nawzajem obwiniać, zakończyło się sukcesem. Podczas, gdy obie grupy przebywały razem, badacze uszkodzili zbiornik z wodą. Ryzyko przerwania obozu letniego i konieczność podjęcia szybkich działań sprawiły, że obie grupy ramię w ramię przystąpiły do pracy. Mając wspólny cel i stając wobec "wyższej konieczności" wcześniejsza wrogość została zapomniana. Zespół Sherifa dalej wzmacniał integrowanie się grup, dając kolejne zadania. Opuszczając Robbers Cave, Grzechotniki i Orły nie były już wrogo do siebie nastawione. Kiedy wracali do domu, obie grupy poprosiły o pojechanie tym samym autobusem. Podczas przystanku, chłopcy z grupy Grzechotników wykorzystali pieniądze, które wygrali w konkursie, aby kupić napoje dla wszystkich, w tym dla chłopców z grupy Orłów.
      Eksperyment i poczynione przez  Muzafera Sherifa  obserwacje weszły do kanonu nauk psychologicznych i socjologicznych, ponieważ pozwoliły na zdefiniowanie przyczyn pojawiania się i narastania konfliktów między grupami.

Dlaczego między grupami ludzi tworzą się konflikty?

      Po eksperymencie "Jaskinia Zbójców" Sherif wyciągnął wniosek, że tworzenie wspólnych problemów, które grupy muszą razem rozwiązać oraz ustalanie wspólnych celów, jest sposobem rozwiązywania konfliktów między grupami. Naukowiec nazwał to  "Realistyczną Teorią Konfliktu".  Wskazywał, że wspólne rozwiązywanie problemów sprawia, że uprzedzenia stopniowo znikają, aż w końcu znikają całkowicie.

Jak nie doprowadzać do konfliktów?  Jak z nich wychodzić?
Temat ten omawiamy podczas  szkoleń.

Napisz do mnie