Ego  jest wewnętrznym, podświadomym mechanizmem działającym w umyśle, zapewniającym człowiekowi dobrą opinię o sobie samym. Pilnuje, by każdy miał dobre wyobrażenie swojej osoby i by w większości sytuacji posiadał usprawiedliwienie dla swoich nienajlepszych zachowań. W tym celu stale  wytwarza w umyśle  opinię na temat zaistniałych sytuacji i korzystną dla siebie ich interpretację. Nieprzerwanie definiuje swoją w nich rolę oraz ocenia i interpretuje ją przychylnie dla siebie.  Ego  to wyobrażenie człowieka na swój temat.  Jaki jestem? Jak jestem odbierany przez inne osoby? Czy jestem osobą wartościową? Jaką pozycję zajmuję w grupie?  Takie ukierunkowanie mechanizmu  ego  sugeruje, że jest ono ściśle powiązane z pracą  prążkowia,  którego priorytetem jest zapewnienie człowiekowi wyższej pozycji w społecznej hierarchii, a przez to stałe porównywanie się z innymi ludźmi.

Jacques Lacan

W poprzednim akapicie kilkukrotnie użyłem słowa "wyobrażenie". To słowo prawidłowo oddaje charakter  ego  oraz stosunek człowieka do siebie i innych osób. To, jak postrzegamy siebie i innych ludzi buduje poczucie własnej wartości, dlatego mechanizm ten silnie wpływa na jakość relacji. Francuski psychiatra i psychoanalityk  Jacques Lacan, którego badania i poglądy wpłynęły na intelektualny krajobraz światowej psychologii twierdził, że wszelkie przekonania człowieka na własny temat nie są obiektywne, a są wyłącznie korzystnym dla siebie wyobrażeniem. Jako takie, nie są w pełni prawdziwe i prawidłowe. Na bazie swoich badań określił, że w momencie, gdy dziecko zauważa swoje odbicie w lustrze, następuje u niego utożsamienie się z obrazem swojego ciała i wyobrażenie samego siebie. Proces kształtowania się wyobrażenia na swój temat trwa, rozwija się i kształtuje przez całe dalsze życie.  Ego  utrzymuje to wyobrażenie i silnie wpływa na jego kształt. Mechanizmu tego nie da się wyłączyć i w każdej chwili steruje ono myśleniem i zachowaniem człowieka.

PONADPRZECIĘTNY (better than average)
Świat psychologii dawno zainteresował się poznaniem sposobu, jak człowiek postrzega swoją osobę i innych ludzi .  Pierwsze badania samooceny ukazały, że większość ludzi, praktycznie we wszystkich działaniach realizowanych na co dzień, ocenia swój poziom powyżej średniej. W efekcie do badań nad samooceną człowieka przyjęto wskaźnik o takiej nazwie:   better than average  (poziom powyżej średniej).   Określa on postrzeganie swojej osoby w porównaniu z innymi ludźmi.
Znamiennym jest, że nie nazwano tego wskaźnika  better than everyone (lepszy od wszystkich),  a właśnie  better than average (powyżej średniej).  Czy nauka wskazała w ten sposób, że "rozdęcie"  ego  ma jakieś granice? Oczywiście nie taka była intencja przyjęcia takiego nazewnictwa. Mechanizm  ego  dbając o dobrą ocenę samego siebie nie pozwala człowiekowi przyznać się do poczucia, że uważa siebie za lepszego od każdej innej osoby. Dlaczego? Ponieważ taka opinia byłaby negatywnie odebrana przez społeczeństwo, a w związku z tym  ego  nie pozwoli swojemu organizmowi na jej oficjalne wypowiedzenie. W efekcie  ego  zapewnia człowiekowi poczucie, że jest osobą uczciwą, pomocną i... skromną. To cechy powszechnie uznawane za dobre i  ego  każdej osoby będzie dbało, by być tak postrzeganym.

Pierwsze badanie z wykorzystaniem tego właśnie wskaźnika odbiło się w świecie psychologii szerokim echem. Zrealizowali je w roku 1965 w Stanach Zjednoczonych psychologowie Caroline Preston i Stanley Harris z  University of Washington.  Poprosili oni 100 kierowców z okolic Seattle o ocenę własnych umiejętności prowadzenia auta. Połowa z nich nie miała w swojej historii żadnego wypadku drogowego, natomiast druga połowa była w danym momencie hospitalizowana po wypadku samochodowym. Co ważne, kierowcy leżący w szpitalu byli przywiezieni z miejsca wypadku karetką pogotowia, a policja jednoznacznie określiła, że 35 z nich było sprawcami wypadku. Dla 29 kierowców z tej grupy nie było to pierwsze wykroczenie drogowe, ponieważ mieli na swoim koncie co najmniej dwa takie zdarzenia. Obydwu grupom przekazano prosty kwestionariusz, w którym wszyscy mieli ocenić swoje umiejętności prowadzenia auta od 0 do 9, gdzie "0" oznaczało umiejętność bardzo słabą, a "9" bardzo dobrą. Naukowcy spodziewali się, że kierowcy hospitalizowani, określeni przez policję jako sprawcy wypadku, ocenią siebie wyraźnie poniżej "9", jednak wyniki okazały się być zgoła odmienne. Obie grupy oceniły swoje umiejętności prowadzenia auta jako ponadprzeciętnie dobre (better than average), a pomiędzy obiema grupami nie było różnicy w ocenie swoich zdolności (!). Tylko pięć osób z grupy drugiej (hospitalizowanej) stwierdziło, że "częściowo" przyczyniło się do katastrofy. Pozostałe osoby stwierdziły, że w doprowadzeniu do wypadku absolutnie nie było żadnej ich winy. To pierwsze badanie samooceny ludzi, które zastanowiło świat psychologów.

Jean-Paul Codol

Zainspirowany wynikami tego badania profesor  Jean-Paul Codol  z  University of the Mediterranean  we Francji przeprowadził w roku 1975 szereg podobnych badań. Chciał sprawdzić jak w jego kraju ludzie oceniają samych siebie pod kątem przestrzegania prawa i pożądanych norm. Jego badania wykazały, że 60% respondentów oceniło siebie jako bardziej stosujących się do przepisów prawa drogowego niż inni kierowcy oraz że popełniają mniej od nich wykroczeń. Profesor Codol taką postawę człowieka określił mianem  primus inter-pares (pierwszy wśród równych sobie).

W roku 1976 tematem  ego  zainteresowała się największa amerykańska organizacja prorozwojowa  College Board,  zrzeszająca większość kolegiów, uniwersytetów i innych placówek edukacyjnych w Stanach Zjednoczonych. Zrealizowała ona badanie poświecone "postrzeganiu samego siebie". Uzyskane przez nią wyniki są w tym zakresie najczęściej cytowane w światowych mediach. Wśród kilkuset tysięcy absolwentów amerykańskich szkół wyższych nie znalazła się ani jedna osoba, która oceniłaby swoją wiedzę, zaradność oraz umiejętności jako niższe od przeciętnych. Ani jedna osoba! Większość ulokowała siebie nawet w górnych 10% populacji. Wyniki te jednoznacznie ukazały, że każdy respondent miał o sobie bardzo dobre wyobrażenie, co opierając się na statystyce pozwala założyć, że albo wszyscy, albo znacząca większość ludzi posiada o sobie tak dobre wyobrażenie.

K.P.Cross

Dobre wyobrażenie siebie dotyczy osób bez względu na kraj pochodzenia i wykształcenie. W odróżnieniu od badania College Board, w którym respondentami byli studenci, rok później, w 1977 roku,  profesor Kathryn Patricia Cross  zrealizowała badanie wśród wykładowców  University of Nebraska.  Pytania w kwestionariuszu badawczym dotyczyły zagadnień związanych z nauczaniem, lecz znajdowało się tam również pytanie wymagające od profesorów oceny własnych umiejętności dydaktycznych. 94% z nich oceniło swoje umiejętności nauczania jako ponadprzeciętne, a 68% umieściło swoje umiejętności nawet w najlepszych 25%!

Wyniki powyższych badań zainteresowały z kolei szwedzkiego  profesora Stefana Svensona,  który chciał sprawdzić, czy na tak korzystne ocenianie siebie ma wpływ kraj pochodzenia. W roku 1981 przeprowadził badanie wśród studentów Stanów Zjednoczonych i Szwecji. Wykazało ono podobną postawę w każdym kraju, z lekką wyłącznie różnicą natężenia. Aż 88% amerykańskich i 77% szwedzkich studentów oceniło swoje umiejętności prowadzenia auta powyżej średniej. Około 80% respondentów z tych grup w każdym kraju zaliczyło siebie pod względem tych umiejętności do najlepszych 30%.

Śmiało można powiedzieć, że większość ludzi ocenia swoje zdolności jako lepsze niż "przeciętne". Ponieważ statystycznie niemożliwe jest, aby większość ludzi miała zdolności lepsze od mediany (wartości średniej), wyniki wszystkich badań ukazują, że samoocena dużej części ludzi jest nieprawidłowa. Bez względu na kraj i poziom wykształcenia, każda osoba ma dobrą opinię na swój temat, a nawet irracjonalnie bardzo dobrą. I tu powstaje kolejne pytanie. Skoro człowiek jest tak bardzo przekonany o swojej wyższej wartości, to czy uważa też, że jest lubiany? Kolejni naukowcy postanowili sprawdzić jak ludzie postrzegają swoją atrakcyjność towarzyską.

E.W.Zuckerman	John T. Jost

Ezra W. Zuckerman  i  John T. Jost  ze  Stanford University  przeprowadzili w roku 1993 badanie, w którym poprosili studentów o ocenę ilości swoich przyjaciół w stosunku do ilości przyjaciół posiadanych przez rówieśników. Tylko 16% z nich stwierdziło, że posiada przyjaciół mniej niż rówieśnicy, a 41% stwierdziło jednoznacznie, że posiada ich znacząco więcej. Naukowcy zapytali też osoby badane, czy są lubiane i poprosili o ocenę w jakim stopniu. 72% respondentów oceniło siebie jako lubianych "powyżej średniej" (better than average). Ci sami naukowcy, w innym badaniu realizowanym na próbie absolwentów szkół średnich, wykazali, że oceniając swoją umiejętność "nawiązywania przyjaźni" mniej niż 1% oceniło siebie poniżej średniej, a aż 60% zaliczyło siebie do górnych 10%. Oznacza to, że mechanizm  ego  zapewnia człowiekowi przekonanie o posiadaniu umiejętności na poziomie wyższym, niż znajdują się one u większości ludzi oraz przekonanie, że jednocześnie ta większość osób lubi go bardziej niż innych ludzi.

D.Dunning	E.Balcetis	R. Miller

Inny badacz,  profesor David Dunning  z  University of Michigan,  w badaniu przeprowadzonym razem z  profesor Emily Balcetis  z  New York University  i  profesorem Richardem Millerem  z  University of Nebraska  potwierdził z kolei, że ludzie dodatkowo powszechnie uważają, że chętniej niż inne osoby angażują się w zachowania moralne i społecznie pożądane. Osoby badane określały, jak zachowają się w sytuacjach, które będą miały wymiar etyczny, obywatelski czy altruistyczny, na przykład przekazanie pieniędzy na cel charytatywny. Następnie pytano ich, jak w tych sytuacjach postąpią ich rówieśnicy. Większość badanych była przekonana, że oni sami postąpią lepiej niż inni. Naukowiec postanowił sprawdzić, czy te optymistyczne prognozy potwierdzą się w praktyce i zaaranżował kwestę na cel charytatywny. Okazało się, że większość osób przewidujących swój udział w takiej akcji, w praktyce nie wzięła jednak w niej udziału.
Profesor David Dunning  wykazał swoimi badaniami również inne cechy charakterystyczne dla człowieka. Badania przeprowadzone wraz z  profesorem Justinem Krugerem  z  New York University  ukazały, że im mniejszą wiedzę człowiek posiada na określony temat, tym bardziej przecenia swoje możliwości i znajomość danego tematu . Tę ludzką cechę nazwano   efektem Dunninga-Krugera.    Mówi on o tym, że ignorancja (brak wiedzy i zrozumienia) jest czynnikiem dającym człowiekowi poczucie pewności siebie i wręcz wyższości nad innymi ludźmi. Im mniej człowiek wie, tym bardziej jest przekonany, że wie dużo. Według tych naukowców osoby niekompetentne nie potrafią prawidłowo określić poziomu swoich umiejętności, ani ocenić umiejętności innych osób, a  ego  powoduje idealizowanie własnej wiedzy i umiejętności. Badanie  agencji SEC  z 2011 roku pokazało, że ponad 70% Amerykanów oceniało swoją wiedzę na temat finansów jako ponadprzeciętną, gdy 70% Amerykanów nie zaliczyło następnie egzaminu z podstaw finansów i tylko 1% uzyskał wynik bardzo dobry. Czy w związku z tym człowiek zawsze uważa siebie za lepszego od innych ludzi? Badania Dunninga i Krugera odpowiedziały również na to pytanie. Otóż osoby będące fachowcami w określonej dziedzinie, posiadające dobrą znajomość tematu, widzą obszar swojej niewiedzy i niekompetencji, przez co oceniają siebie w sposób bardziej krytyczny. Im więcej człowiek wie, tym bardziej widzi, jak dużo nadal nie wie.

R.A.Jones

Wszystkie powyższe badania ukazały jak silnie mechanizm  ego  wpływa na sposób myślenia człowieka. Efekt  better than average  jest wysoki u większości ludzi, czyli ocena samego siebie jest u większości osób w dużej części irracjonalna. Wychodzi na to, że system samooceny człowieka ma naturalnie określoną, czytelną konstrukcję postrzegania siebie w sposób bezkrytyczny i/lub w pełni usprawiedliwiony. Pogląd ten podobnie sformułował naukowiec  Russell A. Jones,  który wywnioskował go ze swoich badań. W jednym z nich poprosił 300 studentów, by słowami wybranymi przez samych siebie określili cechy charakteryzujące ich osobowość. Wszystkie odpowiedzi zawierały pozytywne cechy tj. wrażliwy, inteligentny i przyjazny, a większość zawierała wyłącznie takie oceny. Konstrukcja systemu samooceny człowieka została nazwana  iluzoryczną wyższością  oraz  złudzeniem ponadprzeciętności.  To postawa nieracjonalnego postrzegania rzeczywistości, klasyfikowana jako  błąd poznawczy,  mająca fałszujący wpływ na ludzkie rozumowanie, emocje, zachowanie, działanie i postawę wobec innych ludzi. Dla budowania relacji z ludźmi to mechanizm wymagający zrozumienia, zauważania i prawidłowego reagowania.

ODNIESIENIE DO SIEBIE (self-reference effect)

T.Rogers	M.Johnson	T.Kahan

Egocentryzm  człowieka wpływa również na tematykę zapamiętywanych przez niego informacji. Badanie przeprowadzone w roku 1977 przez  profesora Timothy B. Rogersa  z  University of Calgary  ukazało, że samo przyrównanie do siebie przez człowieka nowych informacji prowadzi do lepszego ich zapamiętania. Zjawisko to określone jako  efekt odniesienia do siebie  powoduje, że najlepiej zapamiętywane przez człowieka informacje to te, które są z nim związane. Uczestnicy badania zapoznawali się z listą 40 przymiotników, a następnie mieli trzy minuty na przypomnienie ich sobie. Najlepiej zostały zapamiętane przymiotniki, które według uczestników opisywały ich samych. Samo przyrównanie cech do siebie prowadziło do lepszego ich zapamiętania. Kolejne badanie, zrealizowane przez  profesor Marcia Johnson  i  profesor Tracey Kahan  pokazało, że informacje o nowo poznanej osobie, najlepiej pamiętane przez człowieka po kilku dniach, to te, które usłyszał od niej na... swój temat.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
Caroline Preston, Stanley Harris "Psychology of drivers in traffic accidents", 1965, Journal of Applied Psychology, 49(4), 284-288
Jean-Paul Codol "Une approche cognitive du sentiment d'identité", SAGE Journals, 1981
Kathryn Patricia Cross, "Not can, but will college teaching be improved?", The Wiley Researchers, 1977
Ezra W. Zuckerman, John T. Jost, "What Makes You Think You're so Popular? Self-Evaluation Maintenance and the Subjective Side of the Friendship Paradox", American Sociological Association, Social Psychology Quarterly, 2001, 64/3, 207-223
David A. Dunning, Joachim Krueger, Mark D. Alicke, "The Self in Social Judgment", Psychology Press, 2005
David A. Dunning, "Self-Insight: Roadblocks and Detours on the Path to Knowing Thyself", Psychology Press, 2012
David Dunning, Emily Balcetis, Richard L. Miller, "Do collectivists know themselves better than individualists? Cross-cultural studies of the holier than thou phenomenon.", Journal of Personality and Social Psychology, 2008, 95(6), 1252-1267
David Dunning, Justin Kruger, "Unskilled and unaware of it: How difficulties in recognizing one's own incompetence lead to inflated self-assessments.", Journal of Personality and Social Psychology, 1999, Vol 77(6), 1121-1134
Russell A.Jones, John Sensenig, John V.Haley, "Self-descriptions: Configurations of content and order effects.", Journal of Personality and Social Psychology, 1974, 30(1), 36-45
Timothy B. Rogers, Nicholas A. Kuiper, W.S.Kirker, "Self-reference and the encoding of personal information.", Journal of Personality and Social Psychology, 1977, 35(9), 677-688
Marcia K. Johnson, Tracey L. Kahan, "Self Effects in Memory for Person Information", Guilford Press, 2011
Graham Lawton "Deluded drivers: The startling discovery that changed psychology", New Scientist, 09.05.2018
Edward R. Hirt, Joshua Clarkson, Lile Jia "Self-Regulation and Ego Control", Academic Press, Acta Psychologica, 2016
Samuel Juni "Ego function assessment", Buros Thirteenth Mental Measurements Yearbook, 112, 401-404
Marta Szabat, "Filozoficzny potencjał podmiotowości w świetle koncepcji lęku Jacques'a Lacana", Open Edition Journals, Teksty Drugie, 2017, 4, s. 96-114

      Wszystkie przedstawione powyżej badania ukazały wyraźną tendencję człowieka do postrzegania i oceniania siebie w sposób bardzo korzystny. Ponieważ statystycznie nie jest możliwe, by ponad 50% populacji było lepsze od przeciętnej, badania wykazały, że większość ludzi ma nierealistyczną ocenę samego siebie. Co więcej, gdy badacze dysponowali obiektywnymi ocenami specjalistów okazywało się, że ludzie oceniali siebie lepiej, niż powinni, czyli błędnie i irracjonalnie.

Dlaczego człowiek ocenia siebie irracjonalnie?

      W efekcie mózg interpretuje wszystkie sytuacje w sposób dla siebie korzystny, choć - jak wykazały opisane wyżej badania - zazwyczaj zafałszowany. Ma tendencję do tłumaczenia przyczyny stworzonego przez siebie problemu "pechem", natomiast sukcesu własnymi umiejętnościami, starannością i dobrą decyzją. Skupienie na sobie, czyli  egocentryzm  powoduje, że porównując siebie z innymi ludźmi umysł człowieka koncentruje się bardziej na swoich mocnych stronach i własnych osiągnięciach, niż na mocnych stronach i osiągnięciach innych osób.

Opracował: Tomasz Krawczyk

• - wersja PDF (408 kb)

Psychologię wywierania wpływu omawiamy podczas  szkoleń.
Napisz do mnie

Leon Festinger

      Dysonans poznawczy  jest mechanizmem służącym  ego.  Jego celem jest utrzymanie dobrego o sobie wyobrażenia.  Ego  zapewnia człowiekowi przekonanie o swojej wartości i że jest się postacią pozytywną (uczciwą, zaradną, przyjazną, generalnie skromną, itp.). Co człowiek czuje w chwili, gdy jego zachowanie zaprzecza takiemu wyobrażeniu o sobie? Odczuwa nieprzyjemne napięcie psychiczne, dyskomfort psychiczny, nazywane właśnie  dysonansem poznawczym.  Pojawia się on w momencie, gdy zachowanie lub wypowiedź człowieka jest niezgodna z jego wyobrażeniem o sobie samym. Stan dysonansu wywołuje u niego działania redukujące lub łagodzące poczucie dyskomfortu. Działanie ma na celu nadanie interpretacji powstałej sytuacji, korzystnej dla swojego wyobrażenia o sobie (określenie przyczyn tłumaczących takie zachowanie, ukazanie takiego zachowania jako przypadkowego, itp.).
      Teorię dysonansu poznawczego sformułował w roku 1957  prof. Leon Festinger.  Stwierdził, że człowiek posiada wewnętrzną skłonność do utrzymywania wszystkich swoich przekonań w harmonii z własnym postępowaniem, unika jakiejkolwiek dysharmonii,  dysonansu,  i dba o spójność swojej postawy z wyrażanymi opiniami.

Marian Keech

      Pierwszy przykład  dysonansu poznawczego  został opisany przez  Leona Festingera  w 1956 roku w książce  "Gdy proroctwo zawodzi. Koniec świata, który nie nastąpił."  Festinger, jako młody naukowiec zinfiltrował sektę, wierzącą w zbliżający się koniec świata i cywilizację z planety Clarion. Guru sekty była Dorothy Martin, gospodyni domowa z Chicago, której naukowcy nadali w książce pseudonim "Marian Keech" i umieścili jej działalność w Michigan. System wierzeń oparty był na informacjach otrzymywanych bezpośrednio przez Marian Keech z planety Clarion. Otrzymywała je w sposób telepatyczny (transowy, channelingowy) i zapisywała w sposób automatyczny. Keech twierdziła, że otrzymała wiadomość przepowiadającą, że nasz świat zakończy się wielką powodzią przed świtem 21 grudnia 1954 roku, jednak grupę osób wierzących uratują mieszkańcy planety Clarion. Przylecą i ich zabiorą.
      Keech twierdziła, że otrzymuje wiadomości od "starszego brata", a następnie od Sanady z planety Clarion. Według niej Sanada był we wcześniejszej inkarnacji Jezusem Chrystusem. Otrzymywała również wiadomości od innych postaci. Nazywała ich "Strażnikami".
      Sekta nie szukała rozgłosu. Keech oraz inni wyznawcy niechętnie udzielali wywiadów lokalnym mediom. Do domu Keech dostęp miały tylko osoby, które potrafiły przekonać, że prawdziwie wierzą. Mimo zamkniętej postawy grupa osób wierzących w przepowiednię stawała się liczna i bardzo zaangażowana. Wielu z nich przygotowując się do wylotu z Ziemi porzuciło miejsce pracy, uczelnię, współmałżonka i rozdało swój majątek.
      20 grudnia grupa spotkała się i oczekiwała na gości z kosmosu, którzy mieli zjawić się o północy i zabrać ich do statku kosmicznego. Zgodnie z instrukcją grupa usunęła wszystkie metalowe przedmioty ze swoich ubrań (tj. zamki błyskawiczne, paski biustonoszy, zegarki, metalowe guziki) i w skupieniu oczekiwała na ich przybycie. Wg relacji Festingera, 5 minut po północy grupa odczuwała duże zdenerwowanie brakiem gości, lecz ktoś z nich zauważył, że inny zegar wskazywał godzinę 23:55, co uspokoiło atmosferę, bo oznaczało, że północ jeszcze nie nadeszła. Gdy jednak drugi zegar też wybił północ i nadal nie pojawili się kosmiczni goście, grupa siedziała w ciężkiej ciszy, odczuwając coraz większe zdenerwowanie i lęk przed kataklizmem, do którego pozostało przecież już tylko około siedmiu godzin. O 4:00 rano grupa siedziała w przytłaczającej ciszy. Próbowano znaleźć jakieś wyjaśnienie, lecz nic rozsądnego nikomu nie przychodziło do głowy. Keech zaczęła płakać. O 4:45 Keech otrzymała wiadomość, którą telepatycznie odebrała i automatycznie zapisała. Poinformowano ją, że dzięki ich całonocnym modlitwom Bóg postanowił uchronić planetę przed zniszczeniem. Grupa poczuła szczęście i dumę. Popołudniu wezwali dziennikarzy, poinformowali o swoim sukcesie i przekazali religijne przesłanie. W kolejnych tygodniach byli bardzo zaangażowani w głoszenie "dobrej nowiny" i zapraszanie ludzi do grupy Marian Keech.
      Najtrudniejszym czasem dla członków sekty, były godziny od północy do 4.45. Jako osoby wierzące w nadchodzącą apokalipsę, prezentujące to powszechnie (porzucenie pracy, uczelni, współmałżonka), okazywali się "naiwniakami", którzy "dali się nabrać". Czy  ego  może zaakceptować tak okrutną dla siebie opinię? Z pewnością nie, dlatego wybawieniem była informacja przekazana im przez Marian Keech, że dzięki ich modlitwom Ziemia została uratowana.  Ego  wybrało tę interpretację sytuacji, jako bardziej dla siebie korzystną, powodując duże zaangażowanie członków grupy w "nawracanie" innych ludzi. Czy oni w to wierzyli? Tak.

M.Carlsmith

      Prof. Leon Festinger  zrealizował wiele eksperymentów, badających mechanizm i skalę  dysonansu poznawczy.  W jednym z nich, który razem z nim poprowadził  Merrill Carlsmith,  zaproszono 71 studentów do udziału w badaniu o nawie  "Measures of Performance" (Miary wydajności).  Ich zadaniem było układanie drewnianych szpuli na tacy, by po chwili z powrotem je zdejmować. Pół godziny później zadanie zmieniało się na obracanie kwadratowych kołków na płaskiej desce, zgodnie z ruchem wskazówek zegara  (film relacjonujący eksperyment Festingera i Carlsmitha).  Przez cały czas studenci byli w towarzystwie badacza, który ich obserwował i czynił notatki. To była godzina olbrzymiej nudy.
      Po minięciu godziny i ukończeniu zadań badacz prosił każdego uczestnika, by wychodząc z sali powiedział następnemu uczestnikowi, że eksperyment był zabawny i interesujący. Argumentował to, że chce sprawdzić, czy ludzie lepiej pracują, jeśli zapowie się im, że praca jest interesująca. Przedstawiał też w tym momencie spreparowaną historyjkę, że ich pomocnik, który zwykle informuje o tym badanych, w danym dniu nie przyszedł do pracy. Co więcej, według niego, opinia przekazywana przez samego uczestnika będzie bardziej wiarygodna, niż opinia jego pomocnika. Połowie uczestników, za powiedzenie kolejnemu uczestnikowi oczywistej nieprawdy, zapewniono wynagrodzenie w wysokości 20 dolarów (około 150 dolarów dzisiejszej wartości). Drugiej grupie zaproponowano wynagrodzenie wysokości 1 dolara (około 8 dolarów dzisiejszej wartości). Uczestnicy spełniali tę prośbę i okłamywali kolejnego "uczestnika" (była to osoba podstawiona przez badaczy). W krótkim czasie później proszono ich o wypełnienie ankiety i przeprowadzano wywiady. Pytano o ich prawdziwe odczucia dotyczące badania. Studenci, którym zapłacono 20 dolarów przyznawali, że badanie było potwornie nudne. Studenci, którym zapłacono tylko 1 dolara twierdzili, że badanie było interesujące i stymulujące.
      Skąd wzięła się rozbieżność w ocenie atrakcyjności badania? Pierwsza grupa miała możliwość wyjaśnienia swojego kłamstwa wysoką kwotą wynagrodzenia  "Owszem, poproszono mnie o drobne kłamstwo, ale była to prośba i dodatkowo wynagrodzenie było duże".  Osoby z drugiej grupy nie miały takiego uzasadnienia. Dlaczego kłamałem? Czy dlatego, że jestem kłamcą? Z pewnością nikt nie uznałby takiej opinii o sobie, gdyż  ego  na to nie pozwala. Ponieważ zachowanie (kłamstwo) było niezgodne z wyobrażeniem o sobie, umysł odczuwał  dysonans  i szukał innego uzasadnienia. Jakie mógł znaleźć? Na przykład takie, że badanie miało swoją wartość, było interesujące, stymulujące i w sumie  nie kłamałem przedstawiając taką opinię kolejnemu uczestnikowi.

Opracował Tomasz Krawczyk na podstawie:
Leon Festinger, James M.Carlsmith "Cognitive consequences of forced compliance", The Journal of Abnormal and Social Psychology, 1959, nr. 58, str. 203-210
L.Festinger, H.Riecken, S.Schachter "When Prophecy Fails: A Social and Psychological Study of a Modern Group That Prediction the Destruction of the World", University of Minnesota Press, 1956
dr Christopher Peterson "When Prophecy Fails: The Sequel", Psychology Today, 22.05.2011
Jamie Madigan "It's Not So Bad: Cognitive Dissonance and Cheap Games", The Psychology of Video Games, 21.08.2013
Explorable "Cognitive Dissonance. Festinger & Carlsmith's Study"

      Dysonans poznawczy  jest naturalnym mechanizmem obrony  ego.  W wyniku jego działania, zachowanie ludzi w sytuacji, gdy robią coś negatywnego lub mówią coś niemądrego, nie jest łatwe do przewidzenia. Umysł jest w stanie przyjąć i szczerze uwierzyć nawet w absurdalną interpretację sytuacji, by tylko utrzymać doskonałe o sobie wyobrażenie. Czy człowiek może prawdziwie wierzyć nawet w absurdalne wytłumaczenie swojego negatywnego zachowania? Niestety tak.  Dysonans poznawczy  to naturalny, automatyczny mechanizm ludzkiego umysłu, który zapewnia organizmowi pewność siebie i w efekcie siłę do osiągania i zaspokajania działań uznawanych przez mózg za priorytetowe (patrz  "Mózg chce więcej").
      Zrozumienie działania mechanizmu  dysonansu poznawczego  jest kluczowe dla świadomego budowania dobrych relacji z ludźmi. Dlaczego? Bo, gdy człowiek robi coś złego lub mówi coś niemądrego, jego umysł może przypisać winę za swoje zachowanie swojemu rozmówcy ("on mnie sprowokował", "gdyby on się nie odezwał, to ja nie powiedziałbym tego", itp.). Dlatego istotna jest odpowiedź na poniższe pytanie.

Rozumiejąc mechanizm  dysonansu poznawczego,  o czym należy pamiętać, by móc budować z ludźmi pozytywne relacje?

Opracował: Tomasz Krawczyk

• - wersja PDF (365 kb)

Psychologię wywierania wpływu omawiamy podczas  szkoleń.
Napisz do mnie